среда, 2 апреля 2014 г.

Самарканд боготлари. Самарканд шахар атрофи бог-рогларини кайта тиклаш мумкинми


Самарканд  сайкали руи замин аст-деганда биз хакли равишда шахар ва шахар атрофидаги  бетакрор тарихий обидаларини куз олдимизга келтирамиз. Регистон ансабли, Шохи Зинда ансамбли, Бибихоним масжиди, Гури Амир макбараси ва бошка ёдгорликлар шулар жумласига киради.
 Лекин шахримизни оламга машхур килган факат шумикин.  Бунга ушбу бебахо дурдоналарга бой шахримиз барча жавохирлар каби олтин халкага аникроги яшил халкага жойлашгани хам сабаб булмаганмикин.

 


  Самарканд туманини Самарканд шахрининг яшил халкаси деб атайдилар. Шахарнинг якин атрофидаги ям-яшил бог-рогларни шахарликлар оддийгина богот ва у ерда яшовчи ахолини эса боготий (яъни боготлик ) деб аташган. Бу богда яшовчилар деган маънони билдиради. Бунинг албатта сабаби бор.
  Аслида бу бог-роглар узига тук шахарликларга тегишли булган. Факат  кейинчалик  улардан айримлари бу жойга доимий яшаб колишган. Бу тугрида пастрокда яна туларок маълумот берамиз.
  Самарканд  боготлари кадимги Сугд давридан  утган асрнинг 1950-1960 йилларигача деярли узгармасдан мавжуд булган.

 Шахримизга VII асрда мехмон булган хитойлик сайёх Сюань Цзянь уз кундалигида « Самаркандда ер жуда хосилдор булиб,унда турли полиз экинлари, мевали дарахт ва кучатлар экилган» деб езган.

    Араб жугрофияшунос олими  Истархий (Х аср) юртимиз табиатига мафтун булиб « Самарканд Сугди Аллох яратган юртларни энг хосилдоридир, унда энг яхши мевали дарахтлар бор   деб ёзганди.

    Улуг аждодларимиздан Захирриддин Мухаммад Бобур хам узининг машхур « Бобурнома» асарида «Дуньёнинг инсон яшайдиган кисмида Самарканд каби шахар йукдур ,у бешинчи иклимга мансубдур. Унда узум,олма, анор ва бошка мевалар бисьёр. Лекин энг яхшиси  себи Самарканд (олма) ва сохибиии Самарканд (узум нави) деб ёзганди. Шунингдек шахар атрофида Амир Темур курдирган боглар хакида маълумот берган.


   Хуш боготлар кандай куринишда зга булган?

   Улардаги манзара кишлок далаларига ухшамаган. Мевали ва манзарали дарахтларни куплиги билан фарк килган. У нимаси биландир тог олди кишлокларга ухшаб кетган. Буни ажабланарли жойи йук чунки Самаркандга энг якин тог тизмалари хаммаси булиб 10-15 км масофада жойлашган. Шунинг учун шахар денгиз сатхидан деярли 700 метр баландликда булиб юртимизнинг йирик шахарлари орасида энг баландидир. Шахарда ва шахар атрофида булокларни куплиги , ёвойи холда усувчи ёнгок, терак ва дуланалар усиши шу туфайли булса керак. Шахар ва шахар  атрофининг нихоятда паст баланд рельефи хам  сабаби шунда.

     Ана шу сулим бог-роглар орасидан илонизи булиб Оби Рахмат,Сиёхоб каби сойлар ва Шавдор , Жуи Шахар, Оби Машхад, Мирзоарик каби ариклар оккан. Шахардан жануброкда эса Даргом канали окиб утади. Шу ерда айтиб утиш лозим Сиёб ва Оби Рахмат сойлари тог якинлигида карамасдан купчилик уйлаганидек тоглардан бошланмайди. Улар шахар атрофидаги кум-кук боготлар орасидаги муздай булоклардан бошланади. Текис жойдан сув мамбаи булган сойлар Урта Осие табиатига жуда кам учрайдиган холат.



   Юкорида айтиб утилган арикларни купи Темурийлар даврида ковланган. Масалан  Жомбой худудидан окиб утувчи Мирзоарик каналини буюк бобокаланимиз тумурий Мирзо Улугбек ковлатган. Шавдор ва бошка ариклар хакида бошка бобокалонимиз Захирриддин Мухаммад Бобур узининг машхур « Бобурнома» асарида ёзиб колдирган. Даргом канали хакида эса таърих отаси булган Юнон таърихчиси Геродот ёзиб колдирган.

   Ушбу арик ва сойларда купдан куп тегирмонлар,обжувозлар ,баланд жойларга сув чикариш учун эса чархпалаклар  ва хатто машхур Самарканд когозини ишлаб чикариш учун тут пустлогини майдалайдиган махсус тегирмонлар булган.

  Богларда урик , олма , шафтоли, гилос, нок,  бехи, олхури, тут, шотут  ва хатто анор, анжир, хурмо каби субтропик мевалар кум кук богларни ташкил килган. Манзарали дарахтлардан терак, тол, кайрагоч ва хатто савр дарахтлари усган. Бу барча дарахтлар хозиргидай плантация шаклида эмас балки аралаш усиб узига хос аралаш урмонни эслатган.
    
Кизиги шундаки боготларда шахарга якинлигига карамасдан ерлар ёппасига банд булмаган. Унда жарликлар, тепаликлар, тукайзорлар, булоклар , юкорида айтилгандек сойлар ва хатто горлар булган. Машхур  Кухак яъни Чупонота кичик тоги хам барча тоглардан алохида Самарканд туманининг кок уртасида кум-кук бог-роглар орасида жойлашган. Бу ерда  олма ,дулана ,ёнгок ,жийда ва тераклар  ёвойи холда усиб ётган. Хайвон ва кушлардан кирговул, урдак, куккарга, бурсик,жайра, тулки ва айрим хилватрок жойларда хатто чиябурилар булган. ( Албатта хозир шахар атрофида тулки ва чиябурилар яшаши шарт деб хисобламайман. Шунчаки боготлар бой флора ва фаунага эга эди демокчи эдим.). Баланд теракларда  эса лайлаклар уя куриб азим чинорлар устида булбул ва саъвалар хониш килган.

    Боготларда  узига тук шахарликларга тегишли дала кургонлари ( хозирги тил билан айтганда дача) булган. Ушбу кургонлар баланд пахса деворлар билан уралган ва деворлар орасида ва бурчакларида минорасимон бурчлари булган. Кургонларни ёгоч уймакор дарвозалари (дари богдодий) айникса жуда чиройли булган. Деворларига турли геометрик накшлар уйиб ишланган. У нимаси биландир шахардаги обидаларга яна нимаси билан Хоразм ва Коракалпогистондаги  калъа колдикларини эслатган. Ушбу кургонлар ичида турар жойлардан ташкари ошхона, тандирхона ,молхона, кудук каби кушимча иморатлар булган. Ховли эгаси хунар билан шугулланса дукон ё устохона хам булган. Кургон тахминан 10-15 хол ерни эгаллаб теварагида тут, ёнгок ва урик сингари баланд дарахтлар усиб, купинча шу кургон эгасига карашли кенг токзорлар ва экинзорлар хам булган. Хар бир кургон якка холда жойлашиб ораси 100-200метр масофани ташкил этган. Кум кук  Бог роглар орасида кургонлар жуда ажийиб манзара хосил килган.

   Якин якингача ушбу кургон колдикларини шахар атрофида куп учратиш мумкин эди.Ушбу кургонларни айримларида хатто хамшахарларимиз уша вактларда яшашганини биламан.   Самарканд архитектура институти атрофларидаги кургонларни 1960-1970 йиллар укиган акахонларимиз  эслашса керак. Кандайдир бахтли тасодиф туфайли Самарканд шахрининг Кафтархона махалласида ушбу кургон колдиги сакланган.

   Энди ана шу таърифига тил ожиз гузал бог роглар орасида бобокаланимиз Амир Темур курдирган боглар булганлигини хам куз олдингизга келтиринг.  (Амир Темур боглари маколамга каранг). Булар Боги Шамол, Боги Баланд, Боги Майдон, Боги Тилло Боги Дилкушо каби боглар булган. Хозиргача шахар атрофида улар жойлашган жойда Боги Баланд, Боги Майдон, Боги Тилло , Боги Зогон каби кишлок ва махаллалар бор.

    Хуш хозирги кунда ушбу боготларни такдири нима булди. Ахоли сонини усиши саноат корхоналарини очилиши туфайли Самарканд шахрини худуди кенгая бошлади. Хозирги Гагарин, Микрорайон, Согдиана, Сартепа каби массивларда якин якинларгача кум кук бог роглар булганлигига ишониш кийин. Собик Шуролар даврида ушбу бог рогларни  келажак авлод учун саклаб колишга хеч ким бош котирмади.

   Шахримиз Юнеско халкаро жамияти томонидан кадимги шахарлар руйхатига киритилган. Хар йили минглаб хорижий сайёхлар шахримизга ташриф буюришади. Шуларни мен хисобга олиб « Самарканд боготлари «     миллий таърихий ва табиий курикхонасини куришни таклиф киламан. Бунинг учун ахоли банд булмаган  табиий мухитларни жалб килиш керак деб уйлайман.

   Худди шу курикхона худудида Амир Темур курдирган богларни кайта тиклаш мумкин.(«Амир Темур курдирган боглар. Темурийлар даврида курилган богларни кайта тиклаб буладими?» маколамга каранглар).

   Агар бу ишлар Аллохни хохиши билан амалга ошса юртдошларимиз ва юртимиз мехмонларига кандай ахамиятга эга.

   Бу ерда экологик тоза мева ва сабзавотлар етиштирилади. Иккинчидан йуколиб бораётган усимлик ва хайвонот дуньёси сакланади. Учинчидан бу ерга Навруз, Ковун сайли, миллий туйлар каби тадбирларни утказиш мумкин. Энг мухими туризм ва экотуризм ривожланиб шахримизга ташриф буюрадиган сайёхлар сони ошади. Колаверса хаммамиз учун ажойиб дам олиш масканига айланарди-деб хурмат билан:

                                    Самарканд тумани Сульфакабутак махалласи Вафоев Рустам.

Комментариев нет:

Отправить комментарий